Η κεφαλή του Ποσειδώνα, αιτία σύγκρουσης του πνευματικού κόσμου Γαργαλιάνων και Φιλιατρών και η οικογένεια Γ. Αναγνωστόπουλου

Από τα « τετράδια ιστορίας» του Παναγιώτη Α. Κατσίβελα Ιατρού .

Στα Φιλιατρά έζησε και εργάστηκε ο Παναγιώτης Παπαχριστόπουλος , που εκτός των άλλων προέβη εις την αναζήτηση και ανάδειξη της ιστορίας της ιδιαιτέρας πατρίδας του, των Φιλιατρών . Ο Σωτήρης Λυριτζής έζησε και εργάστηκε στους Γαργαλιάνους και ομοίως προέβη και αυτός στην αναζήτηση , ανάδειξη και πιστοποίηση της ιστορίας της ιδιαιτέρας πατρίδας του, των Γαργαλιάνων . Είμαι ευτυχής , που ως Δήμαρχος Τριφυλίας τίμησα και τους δύο επιφανείς άνδρες , με την δημιουργία προτομών εις τις αντίστοιχες πόλεις , ελάχιστος φόρος τιμής για την μεγάλη προσφορά τους .

Στη ζωή υπάρχει μια αναλλοίωτη σταθερά , αυτή των ισχυρών και ακατάλυτων δεσμών , που αναπτύσσουν οι γειτονικές κοινωνίες στην διάρκεια του χρόνου , πολλές δε φορές , γίνονται τόσο ισχυροί , που καταλύονται τα διαχωριστικά όρια τους .

Το ίδιο όμως συμβαίνει και με τις όποιες λίγες διαφορές δημιουργούνται , ανάμεσά τους .

Σήμερα θα ασχοληθούμε με ένα θέμα , που βεβαίως δεν είναι πρώτης προτεραιότητας , πλην όμως έχει και αυτό την αξία του . Την τοποθεσία ανεύρεσης τμήματος αγάλματος , που αποδόθηκε στον θεό Ποσειδώνα . Η αξία του ακριβούς προσδιορισμού , του τόπου ανεύρεσης του αγάλματος αποκτά σημαντικότητα , γιατί συμπαρέσυρε και απόψεις για την τοποθεσία ιερού ναού προς τιμή και την λατρεία του Ποσειδώνα του Εραναίου κατά τον Παπαχριστόπουλο που ήταν στην περιοχή της Αγίας Κυριακής , του Εραναίου κατά τον Σ. Λυριτζή , που ήταν στη περιοχή του Διαλισκαριού .

Γράφει ο Παν. Παπαχριστόπουλος στο έργο του «Αρχαία Εράνα» , όπως παρουσιάστηκε στον «Αριστομένης ο Μεσσήνιος» https://aristomenismessinios.blogspot.com/2013/10/blog-post_23.html για το άγαλμα :

«…Το 1952 είχαμε την πληροφορία ότι κατά την εκχέρσωση θαμνώδους περιοχής εις το προαναφερθέν σημείο, (δεν καθορίζομε επακριβώς την περιοχή προ της επισήμου γνωστοποιήσεως αυτού εις τις αρμόδιες αρχές ), ευρέθη “ένα μαρμάρινο κεφάλι με καλοχτενισμένα μαλλιά και κάτι σαν στεφάνι ή κορδέλλα στο πίσω μέρος του. Το κεφάλι παρίστανε ένα γέροντα”.

Συμπληρωματική πληροφορία ανέφερε ότι « στο ίδιο αυτό μέρος ευρέθη και ένα χέρι μαρμάρινο σπασμένο, που με τη χούφτα του κρατούσε κάτι σαν μπαστούνι κομματιασμένο κι αυτό» . Ο πληροφοριοδότης ανέφερε ότι «αυτά όλα ευρέθησαν πριν δέκα περίπου χρόνια» και ότι «νομίζω πως τα μετέφεραν στην Καλαμάτα».

Εις το Μουσείο της Καλαμάτας δεν ευρίσκετο παρόμοια κεφαλή ούτε ανεγράφετο εις το βιβλίο των εκθεμάτων του. Εκάμομεν βεβαίως έρευνα εις τον χώρο τον οποίον μας ανέφερε ο πληροφοριοδότης μας, ο οποίος δεν μας είχεν προσδιορισθεί ακριβώς, ευρίσκετο όμως εις περιοχή, την οποία από του 1936 ερευνούσαμε…

Εδόθη όμως ευκαιρία να έλθομε και πάλι εις κάποια “επαφή” με την μαρμάρινη κεφαλή , η οποία παρίστανε ένα Θεόν του Δωδεκαθέου. Και αυτό συνέβη ως εξής. Κατά την εποχή των ερευνών μας ελάβαμε μια επιστολή . Την επιστολή αυτήν έγραφε αρχαιόφιλος Καλαματιανός, ο οποίος είχε προσφέρει υπηρεσίες εις τον τομέα παρομοίων ερευνών.

Διά της επιστολής του αυτής , μας συνιστούσε να “ενδιαφερθούμε δια μια μαρμάρινη κεφαλή αγάλματος, το οποίον ευρέθη κάπου εις την περιοχή μας”.

Αποτέλεσμα της επικοινωνίας μας με τον εξαίρετο ερευνητή ήτο να λάβομε τις δύο δημοσιευομένες φωτογραφίες της μαρμάρινης κεφαλής και την εξής πληροφορία …. « Το 1939 γνωστός χρυσοχόος της Καλαμάτας φωτογράφησε την μαρμάρινη αυτήν κεφαλή . Κάτοχός της ήτο μία κυρία , η οποία τώρα δεν διαμένει εις Καλαμάτα , αλλά εις ένα γειτονικό νομίζω χωρίο. Η κεφαλή αυτή τώρα δεν ευρίσκεται εις χείρας της κατόχου της , διότι την πήραν οι… Γερμανοί» Οι Γερμανοί βεβαίως τότε ήσαν εχθροί της πατρίδος μας. Κατέστρεψαν, άρπασαν , μας έβλαψαν. Εν τούτοις, όπως όλοι μας αντιλαμβανόμεθα , είναι πολύ πιθανόν οι Γερμανοί να αποτελούν εις την προκειμένη περίπτωση ένα απλούν προπέτασμα συγκαλύψεως μιας παρανομίας. Όπως προσπάθεια συγκαλύψεως είναι το ότι η κεφαλή αυτή “δεν βρέθηκε μέσα στα Φιλιατρά ή ότι η κάτοχός της δεν ήτο μέσα απ΄ τα Φιλιατρά”.

Φυσικά όλα αυτά δεν έχουν σημασία . Δεν υπάρχει αμφιβολία , ότι η εικονιζόμενη εις τις δύο φωτογραφίες κεφαλή είναι εκείνη, η οποία ευρέθη παρά το ιερό της Εράνας. Η δοθείσα τότε περιγραφή , της υπό του Φιλιατρινού πληροφοριοδότου μας, συμπίπτει απολύτως με τις φωτογραφίες ς αυτές. “Παριστούσε γέροντα με καλοχτενισμένα μαλλιά , ιδιαιτέρως όμως η λεπτομέρεια ότι στο πίσω μέρος της κεφαλής είχεν κάτι σαν στεφάνι ή κορδέλα”.

Γράφει ο Σωτ. Λυριτζής στο έργο του «Ιστορία των Γαργαλιάνων -Αρχαία Ιστορία -Τουρκοκρατία και Επανάσταση Αθήνα 2013» σελ. 143-144 :

«…η ιστορία της εν λόγω κεφαλής έχει ως εξής : Κατά τα τέλη του παρελθόντος αιώνος (19^ος ) ο Γεώργιος Αναγνωστόπουλος ή Σιγαλός φυτεύων σταφιδάμπελο εις τον αγρόν του κείμενο εις θέσιν Διαλισκάρι των Γαργαλιάνων ανεύρε την κεφαλήν αυτήν , την οποία μετέφερε εις την εν Γαργαλιάνοις οικία του . Μετά τον θάνατόν του η περιουσία του διενεμήθη υπό των τέκνων του και η ,μαρμάρινη κεφαλή περιήλθε εις τον υιό του Νικόλαο , εις την οικία του οποίου είδα και εγώ αυτή , όταν ήμουν φοιτητής , συνέστησα δε εις αυτόν να την φυλάσσει μετά πολλής προσοχής . Μετά την υπό του Κων . Κουρουνιώτου κατά το 1925 ανασκαφή προϊστορικού θολωτού τάφου πλησίον του χωρίου Οσμάναγα ( Κορυφάσιο) , επεσκέφθην αυτόν εις το εν Αθήναις Αρχαιολογικό Μουσείο , το οποίο τότε διεύθυνε και ανακοίνωσα εις αυτόν την ύπαρξη της κεφαλής .Μου συνέστησε να περιέλθω τις αίθουσες του Μουσείου και να του πω , με την κεφσλή τίνος αγάλματος ομοιάζει όπερ και εγένετο . Έκτοτε έμεινε η κεφαλή εις την οικία του Νικ. Αναγνωστόπουλου .

Βραδύτερον εδόθη αυτή ως προίκα εις τον σύζυγο υπανδρευθείσας κόρης του Νικ. Αναγνωστόπουλου και μετεφέρθη υπό εκείνου εις την Καλαμάτα και εκείθεν εις ασπρόχωμα . Ο νέος κύριος της περιπλαθείσας , του κόσμου τούτου αποδημήσας προ πολλού , φωτογράφησε αυτή εις τις δύο ως άνω όψεις , προφανώς δια να την διαπραγματευτεί προς πώληση , όπερ και εγένετο . Τοιουτοτρόπως προ πολλών ετών η τύχη της εν λόγω κεφαλής παραμένει άγνωστη . Ίσως αποδημήσασα και αυτή ευρίσκεται εις ξένο μουσείο απασχολούσα την κεφαλή ξένων αρχαιολόγων . Κατά την εποχή της πωλήσεως του γλυπτού τούτου ή αξία του ανήρχετο εις δραχ. εκατόν χιλιάδες ( 100.000) , εις τον πωλήσαντα όμως κατά τις πληροφορίες μου μετρήθηκαν μόνον χίλιες πεντακόσιες ( 1500) . ..Η κεφαλή του Διαλισκαρίου Γαργαλιάνων ευρέθη εις απόσταση 100 μ. φυλασσομένη έως τότε φιλόστοργα εις τους κόλπους της γης …»

Η οικογένεια Νικολάου Αναγνωστόπουλου

Ο Νικ. Αναγνωστόπουλος με την σύζυγό του Κατίνα

Εικ. Οι κόρες του Ν. Αναγνωστόπουλου , Ισμήνη ( Δεξιά) και η Σοφία ( κέντρο)

Εικ. Αλέκος Αναγνωστόπουλος

Ο Νικόλαος Αναγνωστόπουλος , γιός του Γεωργίου Αναγνωστόπουλος με την σύζυγο του Κατίνα Αναστασίου Δημάκη δημιούργησαν οικογένεια όπου η κόρη τους Ισμήνη παντρεύτηκε και διέμεινε εις την περιοχή του Ασπροχώματος , μετά από μια μικρή παραμονή στην Καλαμάτα . Ο σύζυγος της Ισμήνης πήρε ως προίκα την εν λόγω κεφαλή του Ποσειδώνα , την οποία και εκποίησε , πιθανόν κατά την περίοδο της Κατοχής . Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι όσο το άγαλμα παρέμεινε σε χέρια Γαργαλιανιώτικα , διαφυλάχθηκε ως κόρη οφθαλμού . Ο υιός του Αλέκος Αναγνωστόπουλος πέθανε πολεμώντας στα βουνά της Β. Ηπείρου στο έπος του 40 από κρυοπαγήματα .

Εικ. Η οικογένεια Αναγνωστόπουλου με φίλους και συγγενείς την ημέρα της Αναλήψεως του 1924 στην περιοχή του Διαλισκαριού .

Περί του αγάλματος .

Ο Σ. Λυριτζής γράφει : «…εκ των στοιχείων , τα οποία νυν έχομε , δυνάμεθα σχεδόν μετά βεβαιότητας να πούμε , ότι η κεφαλή αυτή ανήκει εις τον ατομικό του Ποσειδώνα , τον οποίο διαμόρφωσε ο εκ Σικυώνος γλύπτης Λύσιππος κατά το β΄ ήμισυ του 4^ου π.χ. αιώνα , ο οποίος επικρατούσε κατά τους ελληνιστικούς και ρωμαϊκούς χρόνους , κατά τους οποίους οι καλλιτέχνες δια την παράσταση του Ποσειδώνα είχαν ως πρότυπο το εις την Κόρινθο Λυσίππειο χαλκούν άγαλμα του θεού .

Σχόλια

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το συγκεκριμένο άγαλμα , το εικονιζόμενο εις τις αντίστοιχες φωτογραφίες ,ανευρέθη εις την περιοχή του Διαλισκαριού των Γαργαλιάνων στο τέλος του 19^ου αιώνα, εις το κτήμα του Γεωργίου Αναγνωστόπουλου από τον ίδιο ,100 μέτρα από την θάλασσα και παρά του Ναού του Αγίου Νικολάου εκεί .

Ο Παναγιώτης Παπαχριστόπουλος εις την αφήγησή του , καθίσταται εμφανές , ότι δεν μιλά με την ακρίβεια την σαφήνεια και την συνέπεια της αλληλουχίας των γεγονότων στο τόπο και το χρόνο , που απαιτείται η ιστορική μελέτη , χρησιμοποιώντας πολλές φορές «πληροφορίες» τρίτων, οι οποίες δεν επιβεβαιώνονται . Μάλιστα επιστράτευσε συνωμοσιολογικές θεωρίες , ότι «κάποιοι» θέλησαν να οικειοποιηθούν το σημαντικό αυτό ανασκαφικό εύρημα και να το στερήσουν από την πόλη και την περιοχή των Φιλιατρών ! Είναι βέβαιο , ότι ο Π. Παπαχριστόπουλος ουδέποτε είδε το άγαλμα του Ποσειδώνα . Ο Π. Παπαχριστόπουλος , παρακινούμενος από την αγάπη για τον τόπο του , συμπίεσε τα γεγονότα κατά τέτοιο τρόπο , ώστε να φθάσει εις το επιθυμητό γι’ αυτόν αποτέλεσμα .Δεν ήταν σπάνιο οι ιστοριοδίφες της εποχής αυτής να υπερβάλλουν και μάλιστα σε τέτοιο βαθμό , ώστε να εκφέρουν απόψεις , που δεν αποτυπώνονται στις πηγές , για να αναδείξουν την σημαντικότητα και την μοναδικότητα του τόπου τους , ιδιαίτερα δε όταν επρόκειτο για την περίοδο της Αρχαιότητας , που οι πηγές είναι περιορισμένες και αποσπασματικές .

Εκτός κι αν ο Π. Παπαχριστόπουλος μιλούσε για ένα άλλο άγαλμα , όχι όμως αυτό , που αναδεικνύεται στις ανωτέρω φωτογραφίες , οπότε εσφαλμένα τις χρησιμοποίησε .

Βεβαίως εκ της ανασκαφής και από πουθενά αλλού δεν προκύπτει , ότι ο απεικονιζόμενος θεός Ποσειδώνας επρόκειτο περί του «Εραναίου» , ο οποίος είναι περισσότερο αντικείμενο προσδοκίας και φαντασίας , οπότε καθ΄ υπερβολή και καθ’ υπέρβαση χρησιμοποιήθηκε .